اشغال همدان توسط نیروهای انگلیسی در جنگ جهانی اول و دوم
اشغال همدان توسط نيروهاي انگليسي در جنگ جهاني اول و دوم جنگ جهاني اول (1333ق) در حالی آغاز شد که دوران نیابت سلطنت میرزاابوالقاسم‌خان ناصرالملک پایان یافته و احمد شاه قاجار تازه تاج‌گذاری کرده بود. دولت ایران از همان آغاز جنگ رسماً اعلام بی‌طرفی کرد. وزارت داخله در 18 ذیحجه 1333 در تلگرافی به حکمران همدان از او خواست بی‌طرفی دولت ایران را به مأموران خارجي مقیم همدان از جمله کنسولگریهای انگلیس، روس و آلمان اعلام نماید. با وجود بی‌طرفی ایران در جنگ جهاني اول، طرف‌هاي درگير به خاك ايران تجاوز كردند؛ و كشوري كه هزاران كيلومتر از ميدان‌هاي اصلي جنگ دور بود، صحنة تاخت و تاز قواي روس و انگليس و عثماني شد؛ و از سه ناحیه مورد حمله نظامی قرار گرفت. روسیه از شمال، عثمانی از غرب و انگلیسی‌ها از جنوب وارد ایران شدند. نتيجه اين تجاوزها براي مردم ايران، كه هيچ نسبت و رابطه‌اي با جنگ نداشتند، قحطي و مرگ و ويراني و خسارات فراوان بود. در این بین همدان به سبب موقعیت جغرافیایی و سوق‌الجیشی در غرب ایران، از این تهاجمات در امان نماند. در جنگ جهاني دوم نیز این واقعه تکرار شد. شهر همدان در آستانه جنگ جهاني اول از نظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ثبات و امنیت کافی نداشت و مردم در مشکلات اولیه زندگی و کسب معیشت دست و پا می‌زدند. در سال 1331ق، مردم این شهر از رفتار و عملکرد حاکم وقت، مظفرالملک، به تهران شکایت نموده و بازار و دکان‌ها را تعطیل کردند. عبدالحسین میرزا فرمانفرما، به عنوان والی غرب کشور، عباس‌میرزا فرزندنش را با حقوق ماهانه پانصد الی ششصد تومان با عنوان حاکم روانه همدان کرد. انتصاب عباس‌میرزا سالارلشكر به حکمرانی همدان نیز نتوانست انتظام چندانی به شهر دهد؛ چرا که فعالیت کشورهای درگیر جنگ جهاني اول نظیر روس، انگلیس، عثمانی و آلمان در همدان به منظور جذب نیرو و تغییر شرایط به نفع خود، موجب اغتشاش، هیجان و گاه درگیری در سطح شهر می‌شد. قبل از ورود به بحث درباره اشغال همدان توسط نیروهای انگلیسی، شایسته است به اعتبار و نفوذ هر کدام از دول متخاصم در جنگ جهاني اول در همدان پرداخته شود. روس و انگلیس در تلاش برای کنترل امور و اوضاع شهر همدان و منطقه، از مؤسسات وابسته خود، همانند کنسولگریهای دو کشور، بانک شاهنشاهی و استقراضی و میسیونرهای مذهبی بهره می‌گرفتند و سیاست‌های خود را از این راه اعمال می‌کردند. علاوه بر این مؤسسات می‌توان از طرفداران و هواداران این دو کشور در شهر همدان یاد کرد. این گروه شامل اتباع انگلیسی و روس مقیم شهر، اقلیت‌های مذهبی یهودی و ارامنه و برخی از تجار و بازرگانان و خوانین منطقه بود. درباره نفوذ هواداران روسیه باید به یک نیروی فعال و تأثیرگذار با تشکیلات گسترده و منظم، يعني نيروي قزاق اشاره کرد. قزاق‌ها اگرچه حقوقشان را از دولت ايران مي‌گرفتند وابستگی تام و تمام به روس‌ها داشته و توسط فرماندهی روسی رهبری می‌شدند. کنسولگریهای دو کشور، به ویژه انگلستان، از رهگذر اعمال نفوذ و اطلاعاتی که توسط کارمندان بانک شاهنشاهی و استقراضي و اتباع خود، از ایلات و عشایر و وضعیت منطقه به دست می‌آوردند، سعی می‌کردند با تطمیع، سواران عشایر و ایلات را به نفع خود بسیج کنند و در عین حال از نفوذ رقبای خود در میان این نیروی کم هزینه و بومی جلوگیری کنند. روس و انگليس برخلاف اتباع کشورهای عثمانی و آلمانی دارای سابقه و نفوذ زیادی در مسائل سیاسی و اقتصادی شهر بودند.بیشتر کارهای بازرگانی و تجارتی، آموزش در مدارس و امور بانکی و کار در مراکز درمانی همچون درمانگاه‌های همدان در اختيار آنان بود. علاوه بر اتباع روس و انگلیس، یهودیان و ارامنه شهر، که جمعیت زیادی را شامل می‌شدند و در امور اقتصادی و بازار فعالیت می‌کردند، به علت اینکه اکثراً طرف تجاری و بازرگانی روس و انگلیس بودند و کالاها و اجناس مصرفی و غیرمصرفی از سوی بازرگانان و شرکت‌های روسی و انگلیسی تأمین می‌شد، از جمله طرفداران و وابستگان روس و انگلیس در همدان محسوب مي‌شدند. همین جمعیت نیز در جریان جنگ و دست به دست شدن شهر صدمات اقتصادی زیادی دیدند. البته هر وقت منافع و موقعیت این گروه به خطر می‌افتاد، کشورهای مذکور نیز به کمک آنان می‌شتافتند. چنانکه در جریان شورش سال 1315ق و فتوای ملاعبدالله بروجردی درباره یهودیان، دولت انگلیس از یهودیان حمایت و به دولت ایران اعتراض نمود. در جريان جنگ جهاني اول خوانين و زمين‌داران بزرگ منطقه به روس و انگليس گرايش داشتند. اما روحانيان و طرفداران اتحاد اسلام و آزاديخواهان و دمكرات‌ها و نيروهاي ملي، بيشتر به آلمان و عثماني گرايش داشتند؛ اين گرايش البته نه از سر وابستگي و روابط پنهاني بود؛ بلكه عامل اصلي اين گرايش نفرت مردم ايران از روس و انگليس بود.حضور انگليسي‌ها در همدان تا پيش از اين منحصر به تعدادي اتباع انگليسي ساكن همدان، كاركنان كنسولگري و بانك شاهي و تعدادي مأمور نظامي بود. پس از انقلاب روسيه و تخليه ايران توسط قواي روس و صلح آنان با آلمان در اواخر جنگ، پاي نيروهای نظامي انگليس به همدان و منطقه غرب ايران باز شد.نیروهای انگلیسی تا اواخر سال 1324شمسی در همدان و اطراف آن حضور داشتند.
