آیت‌الله محمدحسین چهرگانی انزابی

حجت الاسلام و المسلمین محمدحسین انزابی در چهارم فروردین سال 1299 ه ش در خانواده ای روحانی در تبریز دیده به جهان گشود. منطقه ی انزاب و اروانق که به آن «گونی» به معنی سرزمین آفتابگیر کوچک می گویند، در شمال غربی تبریز واقع شده و منطقه ای حاصلخیز در آذربایجان محسوب میشود. خاندان انزابی براساس مستندات تاریخی تا چندین نسل از علمای نجف بوده و از چند قرن قبل ـ حداقل سیصدسال ـ در کسوت روحانیت مصدر خدمات مهمی در منطقه اروانق و انزاب بوده اند.

حجت الاسلام محمدحسین انزابی در چنین خانواده ای رشد و نمو کرد. وی تحصیلاتش را در تبریز گذراند، اما شوق به تحصیل علوم دینی وی را راهی مدرسه طالبیه تبریز نمود. در این مدرسه ادبیات عرب را از استاد حاج میرزا علی اکبر ادیب اهری، معانی و بیان را از آیت االله حاج میرزا عبداالله مجتهدی، فقه و اصول را از محضر آیت االله میرزامحمود دوزدوزانی و آیت االله میرفتاح شهیدی و فلسفه و حکمت را از آیت االله سید مرتضی مستنبط غروی فراگرفت. رونق و اهمیت حوزه ی علمیه قم و حضور اساتید بزرگوار آن، باعث شد که حجت الاسلام انزابی در سال 1320 درحالی که بیستمین سال زندگی اش را پشت سر میگذاشت، عازم این شهر مقدس شود. وی در قم به تلمذ از محضر بزرگانی چون حضرت امام خمینی(ره) و آیات عظام: سید محمد حجت کوه کمری و سید شهاب الدین مرعشی نجفی پرداخت. حجت الاسلام انزابی پس از بازگشت به تبریز در کنار برپایی مجالس وعظ و خطابه، به تقویت حوزه های علمیه آذربایجان مشغول شد و در محضر علامه سید محمد حسین طباطبایی و برادر بزرگوارشان علامه سید حسن الهی طباطبایی و حجت الاسلام میرزا عباسقلی واعظ چرندابی نیز به فراگیری فلسفه پرداخت.

آغاز فعالیت های سیاسی حجت الاسلام انزابی

اولین فعالیت های سیاسی و مبارزاتی حجت الاسلام انزابی علیه رژیم پهلوی را باید در اولین سالهای بازگشت ایشان به تبریز در اواسط دهه ی 20 ه.ش جستجو کرد. دهه ی 30 را باید یکی از سختترین دوره های تاریخ معاصر کشور دانست. در اوایل این دهه کودتاچیان وابسته به انگلیس و آمریکا در 28 مرداد 1332 نهضت ملت ایران در کسب استقلال و سرنوشت صنعت نفت را به شکست کشانده و حکومت دکترمحمد مصدق را سرنگون کرده و فضای یاس آوری را در کشور به وجود آوردند. در اوایل همین دهه بود که رژیم با اقداماتی چون ایجاد احزاب فرمایشی «مردم» و «ملیون» و انتخاب افرادی وابسته چون «منوچهر اقبال» به نخست وزیری،کنترل اوضاع را در اختیار گرفت و با تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت ملی (ساواک) و دفتر ویژه ی اطلاعات که زیر نظر سازمان های جاسوسی سیا، موساد و اینتلجنس سرویس هدایت میشدند به کنترل روحانیون و سایر مخالفین پرداخت. اولین سند ساواک که در آن به حجت الاسلام انزابی اشاره شده به 21 / 1 / 1336 باز میگردد که نشان میدهد حجت الاسلام انزابی از منتقدین سیاستهای ضد دینی رژیم بوده و با مظاهر آن از جمله مشروب فروشی مخالفت کرده است. در این سند که گزارشی از مواضع علمای تبریز است میخوانیم: « محترمًا روز 12 / 1 / 36 که مصادف با روز اول ماه مبارک رمضان بود چند نفر از واعظین شهر که اغلب در مساجد به وعظ و خطابه مشهور بودند[به] طریق شایسته احضار[و] ضمن[بررسی] چگونگی اوضاع تذکر گردید که در مجالس وعظ و خطابه خود در مساجد، غیر از احکام دینی و مسائل شرعی از بحث در امورات سیاسی برخلاف مصالح کشور خودداری نمایند و برای استحضار از مفاد اظهارات آنان، مأمورین اعزام، در نتیجه 19 / 1 / 36 مفاد اظهارات وعاظ را در مساجد به شرح زیر گزارش دادند. 1ـ آقای میرزا محمد حسین انزابی چهرگانی در مسجد مقبره واقع در بخش 8 بازار در منبر ضمن وعظ و خطابه اظهار داشته: «از دولت معظم تقاضا مینمایم مشروبات الکلی را به کلی موقوف [و] مالیات وصولی از آن به مالیات اجناس دیگر اضافه گردد.... [آقای انزابی] اظهار نمود در چندی قبل با دو نفر صحبت میکردیم گفتند اذان گفتن در شهر باکو را که در رادیو شنیده میشود با مرام بلشویکی مغایرت دارد. همان موقع یک دسته خانم بی حجاب عبور میکرد. من به رفقا گفتم آیا این بیحجابی با مسلمانی مغایرت ندارد؟»

همراهی با نهضت امام خمینی(ره)

حجت الاسلام انزابی با آشکار شدن مواضع سیاسی حضرت امام خمینی (ره) در سال 1341 و به تبع آن اقدامات رژیم در تصویب قوانینی که مغایر اسلام بودند، کوشید تا در منابر پرطرفدار خود از امام(ره) و اندیشه های ایشان حمایت کند. باتصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در مهرماه 1341 و حذف قید سوگند به قرآن از شرایط انتخاب شوندگان، امام خمینی(ره) این لایحه را مقدمهی توطئه ی رژیم علیه اسلام و روحانیت دانست و علمای طراز اول قم را به تبادل نظر در این مورد دعوت کرد. هیئت وعاظ تبریز به دنبال تصویب این لایحه جنجال برانگیز، طی اعلامیه ای که به امضای عالمان مشهوری از جمله آقایان هاشم شکوری، حسن ناصرزاده، محمد حسین انزابی، واعظ مدنی، محمد حسن بکایی،عیسی اهری، محمود وحدت و ..... رسیده بود، از تبدیل عبارت "قسم به قرآن کریم "به "قسم به کتاب آسمانی " اعلام انزجار کرده و خواستار حمایت از رهبران دینی تا حصول نتیجه قطعی شده بودند.

میزان محبوبیت حجت الاسلام انزابی در این زمان به حدی بود که انتشار شایعه ی کشته شدن ایشان در اوایل سال 1342 باعث شد تا در کمیته ی اطلاعاتی و انتظامی که در استانداری تبریز تشکیل شده بود موضوع مورد بررسی قرار گیرد. توضیح آن که در روز دوم فروردین 1342 که مصادف با سالروز شهادت حضرت امام صادق(ع) بود، در مدرسه فیضیه قم مراسم عزاداری و سوگواری برگزار شد که توسط ساواک و مزدوران رژیم به ضرب و شتم و کشتار طلاب و مردم انجامید. در همین زمان جمعی از طلاب «مدرسه طالبیه تبریز» نیز به علت نصب اعلامیه امام خمینی(ره) به دیوار مدرسه مورد تهاجم قرار گرفتند که عده ای از آنها مجروح و برخی نیز به شهادت رسیدند. دستگیری حجت الاسلام انزابی در سال 1342 افزایش فعالیت های حجت الاسلام انزابی که در قالب سخنرانی و ارتباط با مخالفین رژیم ادامه داشت، باعث شد تا ساواک تبریز در تلگرافی برای ساواک مرکز، به رغم ترس از واکنش مردم خواستار دستگیری ایشان و تعداد دیگری از علمای استان شود. در این گزارش به تاریخ 28 / 6 / 1342 آمده است: «به منظور قطع ریشه فساد و جلوگیری از تحرکات علنی چند تن از روحانیون که اهالی را دعوت به ادامه مبارزه و ایستادگی در مقابل قوای نظامی مینمایند و این عمل در روحیه متعصبین این شهر بسیار موثر واقع و در صورت ادامه آن امکان وقوع حوادث ناگوار میرود کمیته امنیت مصمم است که چهار نفر از علمای طراز اول به اسامی قاضی طباطبایی، سید احمد خسروشاهی، عبداالله مجتهدی و میرزاعلی انگجی و دو نفر از وعاظ ناراحت به نامهای انزابی و ناصرزاده را دستگیر و به مرکز اعزام دارد. چون طبق اوامر صادره دستگیری این قبیل اشخاص مستلزم کسب اجازه قبلی از مرکز میباشد، مقرر فرمایند مقتضیات رای عالی را سریعًا امر به ابلاغ فرمایند. توضیحًا به عرض میرساند ضمن این که ممکن است دستگیری نامبردگان منجر به تعطیلی بازار و وقوع حوادثی بشود ولی در عین حال دستگیری آنان تأثیر فوقالعاده زیادی در امنیت منطقه داشته و با این ترتیب ریشه فساد به کلی قطع خواهد شد»

فعالیت های حجت الاسلام انزابی پس از تبعید امام

دفاع از احکام اسلامی

مخالفت با جشن تاجگذاری

تأسیس هیأت علمسیز و پخش اعلامیه امام

حجت الاسلام انزابی پس از پیروزی انقلاب

با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 ،از جمله اولویتهای نیروهای انقلابی تشکیل سازمانها و نهادهایی بود که وظیفه ی حراست از انقلاب را برعهده داشتند. در آذربایجان شهید آیت االله قاضی طباطبایی به دلیل شناخت و اعتمادی که به حجت الاسلام و المسلمین انزابی داشت، ایشان را به عضویت شورای مرکزی کمیتههای انقلاب اسلامی درآورد. این شورا وظیفه داشت تا ضمن ساماندهی به شرایط عادی زندگی مردم، با کمک نهادهای حکومتی از جمله کمیته ها، شهربانی و ژاندارمری توطئه های بازماندگان رژیم پهلوی و گروهک های مزدور را درهم شکنند. لازم به توضیح است که دخالتهای آقای شریعتمداری در انتصاب مسئولین برخی از کمیته ها، باعث به وجود آمدن مدیریت دوگانه در آذربایجان شده و حجت الاسلام و المسلمین انزابی میکوشید تا این شکاف را با ایجاد هماهنگی و ارتباط میان کمیته های انقلابی با آیت االله قاضی و آیت االله مدنی از بین ببرد. اقدامات تفرقه انگیز حزب خلق مسلمان و آقای شریعتمداری در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی و همه پرسی قانون اساسی در سال 1358 را باید اوج تقابل ضد انقلاب با جمهوری اسلامی در آذربایجان دانست. در این زمان اقدامات، سخنرانیها و مواضع روشنگرانه حجت الاسلام و المسلمین انزابی در مساجد تبریز، خصوصًا مسجد آیت االله شهیدی که وی امام جماعت آن را برعهده داشت، قوت قلبی برای نیروهای انقلابی و محملی برای سازماندهی هواداران انقلاب و اطرافیان شهید آیت االله قاضی و شهید آیت االله مدنی به حساب میآمد. حجت الاسلام و المسلمین انزابی پس از تشکیل مجلس خبرگان رهبری در بررسی و تبن موضوع اصل ولایت فقیه که از سوی حزب خلق مسلمان مورد انتقاد قرار گرفته بود، کوشید تا با شبهه زدایی اقشار مختلف جامعه را با آن آشنا کند. به دنبال تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در 24 آبان 1358 و تاد 5 / 99 درصدی آن در همه پرسی صورت گرفته، حزب خلق مسلمان به موضع گیری علیه قانون اساسی و ایجاد اغتشاش و ضرب و شتم مردم بیگناه و تخریب سازمانها و ادارات دولتی پرداخت که تصرف صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی، آتش زدن جایگاه نماز جمعه تبریز، تحصن خشونت آمیز مقابل استانداری، راهپیمایی و تظاهرات علیه انقلاب اسلامی و حمله به خانه شهید آیت االله مدنی از جمله آنها میباشد.

پس از شهادت آیت االله قاضی طباطبایی در 10 آبان ماه 1358 توسط گروهک فرقان، حجت الاسلام انزابی در کنار آیت االله مدنی که مورد حمله ی اقشار ناآگاه و گروهک خلق مسلمان بود، به اجرای منویات حضرت امام خمینی (ره) پرداخت. حجت الاسلام انزابی به دلیل مردمی بودن و همراهیش با انقلاب اسلامی در اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی در 24 اسفند 1358 ،از حوزه انتخابیه ی تبریز به مجلس راه یافت و در افتتاحیه دورهه ای اول، دوم و سوم، به عنوان رئیس سنی مجلس شورای اسلامی انتخاب شد. حجت الاسلام انزابی در طول حضور 12 سالهی خود در مجلس شورای اسلامی، همواره بر ساده زیستی و مردمی بودن اصرار داشت و در جریان نفوذ لیبرالها به ارکان دولت از جمله افرادی بود که رأی به عدم کفایت سیاسی بنی صدر داد. ایشان با حضور مکرر در جبهه های حق علیه باطل، همواره پشتیبانی خود را از رزمندگان اسلام نشان داده و پس از پایان مجلس سوم، با حضور در دفتر مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به عنوان رابط رهبری با ائمه جمعه و دفتر پاسخگویی به مسایل شرعی خدمت نمود. از دیگر خدمات ایشان میتوان به تألیف و تدوین ده جلد مجموعه خطابه ها اشاره کرد.

ارتحال

حجت الاسلام و المسلمین انزابی سرانجام پس از عمری تلاش صادقانه و تحمل سه سال بیماری، در روز دوشنبه سوم شوال 1420 برابر با بیستم دیماه سال 1378 دار فانی را وداع و در وادی رحمت تبریز به خاک سپرده شد.