موقوفه هایی برای عزاداری به قدمت دو قرن

حرم مطهر امام رضا (ع) در طول تاریخ در ایام عزاداری ایام پایانی ماه صفر به دلیل تقارن این روز‌ها با شهادت پیامبر (ص) و امام رضا (ع) میزبان زائران و مجاوران آن حضرت بوده و برنامه‌های مختلف به صورت گسترده برگزار و خیران و واقفان هم به اطعام سوگواران می‌پرداختند. سند‌های بسیاری در آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد که متن درج‌‌شده در آن‌ها از وقف‌‌هایی برای پذیرایی عزاداران یا برگزاری آیین عزا یاد می‌کند. طبق همین مکتوبات تاریخی، در دوران صفویه مراسم سوگواری با وسعت بیشتری در مقایسه با پیش از آن برگزار می‌شده است. اطعام سوگواران نیز سنتی رایج بوده و موقوفاتی به این امر اختصاص داشته است. این اسناد نحوه پذیرایی، زمان، مکان و هزینه‌های برپایی مراسم سوگواری دهه آخر صفر در حرم مطهر رضوی را نشان می‌دهد که در آن‌ها دستورهایی از سوی متولی‌باشی یا نایب‌التولیه به تحویلداران کل یا دربان‌باشیان برای برگزاری این مراسم داده شده است. کاظم جهانگیری کلاته، کارشناس اسناد مکتوب آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی می گوید:طبق اسناد باقی‌‌مانده در آستان قدس رضوی، برگزاری مراسم دهه پایانی ماه صفر، سوگواری ایام رحلت پیامبر اکرم (ص)، شهادت امام‌ حسن مجتبی (ع) و امام ‌رضا (ع)، و اربعین حسینی در حرم مطهر بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد و در زمره مراسم بسیار حائز اهمیت است. اسناد ارزشمند به‌جامانده از تشکیلات اداری آستان قدس در مجموعه اسناد مدیریت امور اسناد آستان قدس، اطلاعات بسیاری درباره این مراسم مذهبی در حرم مطهر دارد. این اسناد بیانگر تشریفات و مراسم ویژه‌ای است که به‌ویژه در شب عاشورا و شب شهادت امام رضا (ع) در بارگاه منور این امام همام (ع) برگزار می‌شده است. جهانگیری کلاته مرسوم شدن خطبه‌‌خوانی در شب عاشورا و شب شهادت امام‌ رضا (ع) به شکل کنونی را از دوره پهلوی دوم و هم‌زمان با شکل‌گیری اداره تشریفات آستان قدس رضوی می‌داند که بر اساس وقف‌‌نامه علیشاه، حاکم وقت خراسان، در ۱۱۶۰ هجری قمری برگزار می‌شود و در آن، همه خادمان با شمعی در دست، گرداگرد صحن جمهوری اسلامی (در گذشته در صحن عتیق) می‌ایستند و با نوای خطبه‌‌خوان عزاداری می‌‌کنند. در آیین شمع‌‌گردانی که تنها در شب شهادت حضرت ‌رضا (ع) برگزار می‌شده است و احتمالاً قدمت آن به دوران صفویه می‌رسد، خادمان با روشن‌کردن شمع و گرداندن آن در صحن و رواق، عزاداری می‌کرده‌اند. وی در باب برگزاری این آیین به دو سند در آرشیو آستان قدس رضوی اشاره می‌کند. این اسناد مربوط به سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ قمری هستند و دستور‌های مسئولان وقت برای چگونگی برگزاری مراسم و نحوه هزینه‌کرد در آن‌‌ها آمده است. جهانگیری کلاته قدیمی‌ترین سند موجود مربوط به هزینه‌های برگزاری مراسم سوگواری در دهه آخر صفر را مربوط به سال ۱۲۸۲ هجری قمری می‌داند که از محل مصارف موقوفه وزیر نظام است و قدمتی ۱۵۵‌ ساله دارد. مطابق اسناد موجود، هزینه‌های برگزاری مراسم روضه‌خوانی شب سالروز شهادت امام رضا (ع) در سال ۱۳۲۷ قمری و هزینه‌های مربوط به برگزاری مجلس روضه‌خوانی دهه آخر ماه صفر در ایوان طلا (ایوان نادری) از محل مصارف موقوفه وزیر نظام در سال ۱۲۹۳ قمری است.