مسجد قیام

مسجد قیام(ریگ)

معرفی

مسجد قیام یا همان مسجد ریگ این مسجد در ضلع جنوبی خیابان قیام ، محله مصلی واقع گردیده است .

این مسجد یکی از مساجد انسان ساز یزد بوده است که می توان گفت نسل متولیان فرهنگی پیش از جریان شهدای گمنام دانشگاه آزاد این نسل به حساب می آیند. از جمله خروجی های این مسجد می توان به آقای پهلوانیان رئیس صداو سیمای یزد، آقای مهدوی نژاد مسئول هیئت انصار ولایت یزد و... اشاره کرد.

منبع تاریخی

مسجد ریگ در ابتدا کاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی که آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذکور را بنیان نهاد .وی کاروانسرا را خریداری نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا کرد.همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دکان ومغازه در حواشی مسجد بناکرد وآنها را وقف نمود . بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مرکز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذکور امیر معین الدین اشرف بود که ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت ودر سال ۷۳۰ هجری قمری کاروانسرای مذکور را خریداری کرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد، زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست . و دارای سه فرزند به نامهای: امیر رکن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وکمال الدین شاه علی بود وامیر رکن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال ۷۳۰ هجری قمری کشته شد . ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذکر نشده است وگزارش مرکز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال ۷۳۰ هجری قمری با تاریخ مرگ میر رکن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذکر شده است . مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید وفردی به نام خواجه توکل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود. در سال ۷۹۸ هجری وپس از تاریخ مذکور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعتخانه بنا کرد ومنبری در مسجد قرار داد. در سال ۸۹۰هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود که سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند ، از جمله یک هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید. مسجد در سال ۸۶۰ هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروک بود تا اینکه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند. در زمان حکمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دکان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری کرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید وآن را ضمیمه مسجدکند که توفیق نیافت و در سال ۱۲۵۱ هجری شخصی به نام حاجی کاظم مشهور به کلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد،شبستانی در نهایت زیبایی وتکلّف بناکرد .

مشخصات بنا

مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شکل آن دوشبستان است که در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند . مسجد مذکور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یکی از مساجد بزرگ در آمده است. پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی که انجام گردید، یک محراب کاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد که شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شکل می‌باشدکه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌کند. این مسجد دارای مناره ای است که بدنه آن با کاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از کاشیها فروریخته). در بالای محراب این مسجد در شبستانف زمستانی، بادگیری بوده که اکنون خراب شده است. در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد که بر روی آن نقوش محرابی وخطوط کوفی وعربی منقوراست. در سمت شرق مسجد پلکانی با رویه گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده که طاقچه ای در داخل آن است . غرفه تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است . ازاره تابستانخانه تا ارتفاع۵۰ سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به کار رفته است . در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبک امروزی با پنجره فلزی بزرگ ایجاد شده است. بر روی یکی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه۱۳۰۴ عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازه مالمیر شهر سنه ۱۳۴۰›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است . خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا کف مسجدنیز کاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است . سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یک در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است که محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده که جهت وضو استفاده می شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای ۳۲ ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیک نور گیرف مرمری به کار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.

منابع

آرشیو دفتر تاریخ شفاهی یزد

سایت اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی یزد